کما و کاهش سطح هوشیاری | بررسی مقیاس کمای گلاسکو (GCS, Glasgow Coma Scale)

کما عدم پاسخگویی و حالتی است که بیمار را نمی‌توان از خواب بیدار کرد. کما و کاهش سطح هوشیاری شامل اختلال در عملکرد هر دو نیمکره مغزی است. مغز یکی از حیاتی‌ترین ارگان‌های موجود در بدن انسان است که تقریبا تمامی اعمال ما را کنترل می‌کند. از راه رفتن تا رفتاری که در صحنه‌های مختلف از خودمان نشان می‌دهیم؛ همه و همه تحت تاثیر عملکرد مغز قرار دارد. همان قدری که مغز ما پیچیده و دقیق است، به همان میزان نیز آسیب پذیر و حساس است. مغز انسان درون ساختار استخوانی جمجه قرار گرفته و این ساختار استخوانی باعث محافظت از مغز می‌شود.

لذا ضربات آرام نمی‌تواند مشکلی را برای مغز ایجاد کند. علاوه بر جمجمه، مغز انسان درون مایعی به نام مایع مغزی نخاعی شناور است. این شناور بودن اثر ضربه گیر دارد و مغز ما به هیچ وجه با ساختارهای جمجه برخورد نمی‌کند. شاید برای شما جالب باشد که بدانید مغز یک انسان کامل چیزی حدود یک و نیم کیلو گرم است. هنگامی که مغز در مایع مغزی نخاعی شناور می‌شود، به دلیل اثرات چگالی، وزن آن به حدود چند گرم کاهش می‌یابد. به بیان ساده‌تر، به کمک مایع مغزی نخاعی، وزن مغز بسیار کم می‌شود و در یک محیط کاملا امن قرار می‌گیرد.

کما و کاهش سطح هوشیاری

با این شرایط، گاهی ضربه به مغز می‌تواند خطرات جدی‌ای برای فرد ایجاد کند. هر بافتی که دچار ضربه یا جراحت می‌شود، برای ترمیم دچار یک التهاب می‌شود. فضای بسته جمجه در هنگام التهاب مغز، فشار را بر روی سلول‌های مغزی زیاد می‌کند و به بخش‌های مختلف مغز آسیب می‌رساند. پس از آسیب مغزی و مراجعه به اورژانس، ممکن است که پزشک سطح هوشیاری بیمار را به صورت یک عدد به شما بیان کند. این عدد در واقع یک مقیاس قدیمی به نام مقیاس گلاسکو است. در ادامه با این مقیاس آشنا خواهید شد.

مقیاس کمای گلاسکو چیست؟

مقیاس کمای گلاسکو یا (Glasgow coma scale) معیاری برای تعیین سطح هوشیاری در افراد بالای 5 سال است که توسط متخصصین مورد استفاده قرار می‌گیرد. این مقایس اولین بار در سال 1974 در دانشگاه گلاسکو، توسط دو جراح مغز و اعصاب ارائه شد. دقت داشته باشید که این مقیاس تنها برای افرادی که دچار ضربه مغزی شده‌اند استفاده نمی‌شود، بلکه برای سنجش سطح هوشیاری در افراد مختلف کاربرد دارد. مقیاس کمای گلاسکو در کما و کاهش سطح هوشیاری سه فاکتور مختلف را بررسی می‌کند و با توجه به پاسخی که بیمار می‌دهد، نمره‌ای را در آن حیطه به فرد می‌دهد. در نهایت سه حیطه مورد بررسی قرار گرفته و سه عدد به دست می‌آید که مجموع این اعداد نمره گلاسکو یا همان میزان هوشیاری فرد است. در ادامه هر کدام از این موارد را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

باز کردن چشم‌ها؛ اولین حیطه سطح هوشیاری

باز کردن چشم‌ها یکی از سه فاکتوری است که در مقیاس گلاسکو مورد بررسی قرار می‌گیرد. در این بررسی، چهار حالت مختلف ممکن است به وجود بیاید که نمرات 1 تا 4 برای فرد در نظر گرفته می‌شود.

• نمره 4: فرد به صورت ارادی و اتوماتیک می‌تواند چشم‌هایش را باز کند.
• نمره 3: اگر با صدای بلند از فرد خواسته شود تا چشمانش را باز کند، وی قادر است که چشم‌هایش را باز کند.
• نمره 2: اگر برای فرد تحریک دردناکی ایجاد شود، چشم‌هایش را باز می‌کند.
• نمره 1: اگر تحریکی دردناکی برای فرد ایجاد شود، فرد چشم‌هایش بسته می‌ماند و پاسخی نمی‌دهد.

بدیهی است که نمره 4 در این بررسی بهترین نمره است و عمق کما و کاهش سطح هوشیاری فرد را بالا نشان می‌دهد. هنگامی که فرد به محرک دردناک پاسخ نمی‌دهد، نشان دهنده پایین بودن سطح هوشیاری وی محسوب می‌شود.

پاسخ‌های حرکتی؛ دومین حیطه سطح هوشیاری

پاسخ حرکتی با ارائه یک دستور کلامی و یا ایجاد یک محرک دردناک مورد بررسی قرار می‌گیرد. در این بررسی 6 پاسخ مختلف به دست می‌آید، لذا بیمار می‌تواند  6 نمره در این بخش کسب کند.

• نمره 6: فرد از دستورات ساده پیروی می‌کند. (مثلا بخشی از بدن را که آزمونگر می‌خواهد حرکت می‌دهد)
• نمره 5: آزمونگر دست بیمار را نیشگون می‌گیرد و بیمار در پاسخ دست آزمونگر را کنار می‌زند.
• نمره 4: آزمونگر دست فرد را نیشگون می‌گیرد و بیمار در پاسخ قسمتی از بدن خود را دور می‌کند.
• نمره 3: با ایجاد یک محرک دردناک، بیمار بدن خود را به طرز نامناسبی خم می‌کند.
• نمره 2: با ایجاد یک محرک دردناک، بیمار بدن خود را صاف و سفت می‌کند.
• نمره 1: با ایجاد یک محرک دردناک، بیمار هیچ پاسخی نمی‌دهد.

پاسخ‌های کلامی؛ سومین حیطه سطح هوشیاری

آخرین حیطه‌ای که در مقیاس کمای گلاسکو مورد بررسی قرار می‌گیرد، پاسخ‌های کلامی است. در این حیطه نیز بیمار می‌تواند 5 نمره کسب کند و در نهایت سطح هوشیاری وی مشخص شود.

• نمره 5: بیمار به درستی در گفت‌و‌گو شرکت می‌کند و به آزمونگر می‌گوید که او کیست و اکنون چه ماهی و چه سالی است. در واقع با این پاسخ می‌تواند نسبت به شناخت بیمار به زمان، مکان و اشخاص پی برد.
• نمره 4: فرد در پاسخ‌های کلامی گیج و سرگردان به نظر می‌آید.
• نمره 3: فرد بیمار می‌تواند صحبت کند و آزمونگر مهنی لغات را به خوبی درک می‌کند، اما گفتار بیمار به صورت جمله دارای معنی خاصی نیست.
• نمره 2: فرد بیمار فقط آواهایی تولید می‌کند که درمانگر می‌تواند آن ها را بشنود.
• نمره 1: فرد هیچ گفتاری ندارد.

در نهایت، بعد از انجام این تست‌ها توسط آزمونگر، سه نمره از هر حیطه با هم جمع می‌شود و یک عدد نهایی به دست می‌آید که نمره گلاسکو یا سطح هوشیاری فرد در نظر گرفته می‌شود. کمترین نمره ممکن 3 و بیشترین نمره ممکن 15 است. اما این اعداد چگونه تفسیر می‌شوند؟ آیا سطح هوشیاری فرد در گذر زمان زیادتر می‌شود؟ در ادامه این سولات را بررسی خواهیم کرد.

تفسیر سطح هوشیاری؛ نمره مقیاس کمای گلاسکو به چه معناست؟

عدد نهایی‌ای که به دست می‌آید، امکان تفسیر سطح هوشیاری فرد را ممکن می‌کند. اگر نمره نهایی بین 15 تا 13 باشد، به این معنی است که آسیب وارد شده به مغز خفیف بوده. نمره 9 تا 12 نشان دهنده آسیب متوسط به مغز است و نمره گلاسکو 8 و پایین‌تر از آن به معنای آسیب شدید مغزی تلقی می‌شود. باید دقت داشته باشید که این نمرات فقط یک ارزیابی از سطح هوشیاری است و هیچ چیز قطعی‌ای درباره هوشیاری فرد را تعیین نمی‌کند. در واقع به کمک این مقایاس، اولویت‌ها درمانی و مراحل توانبخشی فرد در نظر گرفته می‌شود.

فراموشی بعد از آسیب مغزی

یکی از علائمی که بعد از آسیب به مغز بروز می‌کند، فراموشی است.  فراموشی بعد از آسیب به مغز و یا ضربه مغزی می‌تواند از بین برود و یا تا مدت های طولانی باقی بماند. این که فراموشی تا چه میزان به طول بیانجامد، می‌تواند معیاری برای شدت آسیب مغزی باشد. اگر مدت فراموشی کمتر از 5 دقیقه طول بکشد، شدت آسیب خیلی خفیف بوده است. فراموشی‌ای که بین 5 دقیقه تا یک ساعت به طول بیانجامد، نشان دهنده شدت آسیب خفیف است. فراموشی یک ساعت تا 24 ساعت شدت آسیب متوسط و 1 تا 7 روز نیز شدت آسیب شدید را گزارش می‌دهد. اگر فراموشی بیش از 7 روز طول بکشد، شدت آسیب به مغز خیلی شدید در نظر گرفته می‌شود.

کاردرمانی و توانبخشی بعد از آسیب مغزی

آسیب مغزی می‌تواند مشکلات فراوانی را برای فرد پدید آورد. از مشکلات حسی و حرکتی گرفته، تا بی اختیاری در ادرار و مدفوع. بنابراین زندگی فرد با توجه به شدت آسیب می‌تواند وابسته به دیگران شود و کیفیت زندگی فرد تحت تاثیر قرار گیرد. کاردرمانی می‌تواند با مداخلات خود مشکلات حسی و حرکتی را تا حد ممکن رفع کند. بسیاری از افراد به این مداخلات پاسخ مثبت نشان می‌دهند و بعد از چند جلسه بهبودی را حس می‌کنند. در افرادی که شدت آسیب زیاد است، کاردرمانی با تطابق‌هایی که در محیط منزل انجام می‌دهد و همچنین با آموزش‌هایی که به بیمار و مراقبین وی می‌دهد، کیفیت زندگی فرد را تا حد زیادی ارتقا می‌دهد.