تعریف انواع معلولیت | دسته‌بندی و شرح کامل انواع معلولیت‌ها

همه‌ ما در طول زندگی خود بار‌ها واژه معلول را شنیده‌ایم؛ اما به طور معمول وقتی این واژه را می‌شنویم، تنها معلولیت جسمی در ذهنمان پدیدار می‌شود. درحالیکه معلولیت انواع بسیاری متنوعی دارد. قبل از آنکه به شرح و معرفی انواع معلولیت بپردازیم، برای درک بهتر این موضوع، ابتدا با تعریف معلولیت بیشتر آشنا می‌شویم. معلولیت (Handicap) نوعی اختلال یا ناتوانی است که منجر به ایجاد محدودیت در ایفای نقش‌های طبیعی زندگی و کاهش استقلال فرد در زمینه‌های مختلف فردی و اجتماعی می‌شود.

انواع معلولیت‌ها؛ طبقه‌بندی و تعریف انواع معلولیت

شاید استفاده از واژه معلولیت، چندان مناسب نباشد و واژه ناتوانی یا کم توانی جایگزین بهتری برای این کلمه باشد. با این وجود در این مقاله بیشتر از واژه معلولیت استفاده کرده‌ایم؛ اما به لحاظ معنایی آن را با ناتوانی یا کم‌توانی برابر دانسته‌ایم. با ما همراه باشید تا در ادامه این مقاله با انواع معلولیت و تعاریف آن‌ها بیشتر آشنا شوید. به طور کلی انواع معلولیت شامل معلولیت‎‌های جسمی، معلولیت‎‌های ذهنی، معلولیت‌‎های روانی، معلولیت‌‎های اجتماعی می‌شود.

1. معلولیت‌ جسمی، انواع معلولیت

معلولیت‌های جسمی در نتیجه انواعی از بیماری‌ها و شرایط ایجاد می‌گردند. این شرایط، شامل بیماری‌های ارتوپدی، بیماری‌های مغز و اعصاب، بیماری‌های داخلی، اختلالات بینایی، اختلالات شنوایی و سالمندی می‌گردد.

• • بیماری‌های ارتوپدی، معلولیت جسمی

بیماری‌های ارتوپدی به بیماری‌هایی گفته می‌شود که در اثر آسیب به استخوان‌ها، رباط‌ها، مفاصل و ماهیچه‌ها ایجاد شده‌اند. شایع‌ترین بیماری‌های ارتوپدی عبارتند از:

شکستگی‌ها، ضایعات بافت نرم (تاندون، بورس، کپسول مفصلی، لیگامان‌ها، عضلات و...)، بیماری‌های استخوان و مفاصل، انواع قطع عضوها در اندام فوقانی و تحتانی، انواع تعویض مفصل به صورت کامل و جزئی، ضایعات ورزشی، ناهنجاری‌های اسکلتی عضلانی (مانند کوتاهی‌های اندام فوقانی یا تحتانی و انحناهای غیر طبیعی ستون فقرات و گردن)، ناهنجاری‌های استخوانی مادرزادی و بیماری‌های عصبی-عضلانی مانند فلج اطفال (برخی از این بیماری‌ها با بیماری‌های مغز و اعصاب مشترکند).

• • بیماری‌های مغز و اعصاب، معلولیت جسمی

اختلالات مغز و اعصاب شامل هرگونه شرایط یا معلولیتی است که بر مغز و سیستم عصبی تاثیر بگذارد. آسیب به مغز و سیستم عصبی می‌تواند بر بسیاری از عملکردهای بدن از جمله حرکات، حافظه و حتی شخصیت فرد تاثیر بگذارد. از انواع معلولیت جسمی می‌توان به فلج مغزی، سکته مغزی، تومور و اختلال رشدی مغز، بیماری‌های عفونی سیستم اعصاب مرکزی، ضایعات التهابی مغز (مننژیت، آنسفالیت و...)، ضایعات تروماتیک، اختلالات سیستم اعصاب محیطی و مخچه، بیماری‌های خارج هرمی مغز و انواع آسیب‌های نخاعی، نام برد.

• • بیماری‌های داخلی، معلولیت جسمی

این بیماری‌ها شامل طیف گسترده‌ای از اختلالات هستند که اندام‌های داخلی بدن مانند قلب، عروق، کلیه و... را تحت تاثیر قرار می‌دهند. به عنوان مثال بیماری‌های روماتولوژیکی مانند آرتریت روماتوئید و لوپوس، انواع سرطان‌ها، ایدز، بیماری‌های قلبی عروقی، بیماری‌های تنفسی و بیماری‌های کلیوی در این گروه از بیماری‌ها قرار می‌گیرند.

• • اختلالات بینایی، معلولیت جسمی

1. نابینایی: بینایی کمتر از 20 درصد در بهترین چشم، یا هر دو چشم به همراه بهترین عینک تصحیح‌کننده، نابینایی تعریف می‌شود. 

2. کم بینی: در صورتی که بهترین اصلاح اپتیکی نتواند باعث بهبود دید و میدان بینایی شود، از اصطلاحات کم بینی، نیمه بینی یا دید غیرطبیعی استفاده می‌کنیم.

3. نابینایی مغزی: در این بیماری علی‌رغم سالم بودن چشم و اعصاب بینایی، دید فرد به علت وجود ضایعه در لوب پس‌سری (اکسیپیتال)، کاهش می‌‎یابد. 

4. کاتاراکت یا آب مروارید

5. گلوکوم یا آب سیاه

6. هایپوپلازی (تحلیل رفتن) عصب بینایی

7. آسیب دیدگی قرنیه و...

• • اختلالات شنوایی، معلولیت جسمی

1. ناشنوایی: ناشنوا به کسی اطلاق می‌شود که هنگام تولد یا پیش از فراگرفتن زبان مادری، دچار اختلال شنوایی شده باشد و این اختلال به حدی باشد، که نتواند زبان مادری را حتی با استفاده از سمعک، مستقیما از محیط بیاموزد و یا بعدها بر اثر بیماری یا حوادث دیگر، شنوایی خود را به اندازه‌ای از دست بدهد که درک گفتار دیگران به درجات مختلف دچار محدودیت شود.

2. نیمه شنوایی: نیمه شنوا به کسی گفته می‌شود که ناتوانی وی در شنیدن به حدی باشد که بتواند زبان مادری را با استفاده از سمعک و راهنمایی‌های لازم از محیط بیاموزد و با اندک یاری از خدمات عمومی افراد سالم برخوردار شود.

3. ناشنوایی مطلق: در این نوع از انواع معلولیت، فرد تحت هیچ شرایطی حتی با کمک دستگاه‌های الکترونیکی قادر به استفاده از حس شنوایی خود نباشد.

• • سالمندی، معلولیت جسمی

در دوران سالمندی، بیماری‌های مختلفی از جمله بیماری‌های قلبی عروقی (مانند افزایش فشار خون)، بیماری‌های عضلانی اسکلتی (مانند پوکی استخوان و آرتریت)، بیماری‌های گوارشی (مانند سرطان‌های معده و روده)، بیماری‌های تنفسی (مانند آسم)، بیماری‌های سیستم عصبی (مانند آلزایمر، سکته مغزی و پارکینسون)، بیماری‌های کلیوی (مانند بی‌اختیاری ادرار)، بیماری‌های دستگاه درون ریز (مانند دیابت، افزایش چربی، پرکاری و کم و کاری تیروئید) و اختلالات عاطفی (مانند افسردگی)، شایع بوده و از انواع معلولیت به شمار می‌روند. تقسیم بندی‌های متنوعی درمورد سن سالمندی وجود دارد؛ اما معتبرترین تقسیم بندی که مربوط به سازمان بهداشت جهانی است، به شرح زیر می‌باشد:

• • • 60 تا 70 سال: مسن یا سالمند جوان
    • 75 تا 90 سال: سالمند پیر
    • 90 سال به بالا: سالمند خیلی پیر

2. معلولیت ذهنی، انواع معلولیت

از انواع معلولیت می‌توان به عقب ماندگی ذهنی اشاره نمود؛ عقب ماندگی ذهنی به شرایطی اطلاق می‌شود که در آن عملکرد کلی ذهن، به طور مشخصی پایین‌تر از حد متوسط است و در عین حال در رفتار‌های انطباقی کودک در دوره رشد، تاخیر و نارسایی دیده می‌شود. دوره رشد را معمولا حد فاصل بین تولد تا هیجده سالگی می‌دانند؛ به همین علت نارسایی‌هایی که پس از هیجده سالگی آغاز می‌شوند را، عقب ماندگی ذهنی تلقی نمی‌کنند.

مهم‌ترین عامل قابل بررسی در عقب ماندگی ذهنی، عامل هوش است. روانشاسان تاکنون نتوانسته‌اند در تعریف ماهیت و چیستی هوش، به اتفاق نظر کامل دست یابند؛ اما در تمام تعاریف، تقریبا به سه جنبه اساسی اشاره شده است که به نظر می‌رسد، دیدگاه نسبتا جامعی را درباره ماهیت هوش ارائه می‌دهد. این سه جنبه عبارتند از:

1. توانایی و استعداد کافی برای یادگیری و درک امور
2. هماهنگی و سازش با محیط
3. بهره‌برداری از تجربیات گذشته، قضاوت صحیح و پیدا کردن راه حل مناسب در رویارویی با مشکلات

3. معلولیت روانی، انواع معلولیت

همانطور که ممکن است دچار بیماری‌های جسمی شویم، گاهی سیستم روان ما نیز دچار مشکل می‌شود. معلولیت‌های روانی یا بیماری‌های اعصاب و روان از انواع معلولیت بوده و می‌توانند روی خلق و خو، تفکر، رفتار و ادراک افراد تاثیر بسزایی داشته باشند. اسکیزوفرنی، اختلالات خلقی، هیستری و اختلالات وسواسی از جمله مهمترین بیماری‌ها و معلولیت‌های روانی هستند.

4. معلولیت اجتماعی، انواع معلولیت

پیروی اعضای جامعه از قراردادهای مورد قبول آن جامعه، باعث پدید آمدن وضعی است که آن را نظم می‌نامیم. آن‌هایی که خود را با این نظام و یا هر نظام اجتماعی مورد تاییدی تطابق دهند، افراد بهنجار و عادی خوانده می‌شوند و کسانی که برخلاف چنین وضع و مسیری هستند، افراد نابهنجار یا ناسازگار نامیده می‌شوند. بنابراین معلولیت‌های اجتماعی، تحت تاثیر زمان، مکان، فرهنگ و اعتقادات می‌باشد. مهم‌ترین گروه‌های معلولان اجتماعی عبارتند از: کودکان بزهکار، بی‌سرپرستان، محکومین دراز مدت زندان‌ها، معتادان و متکدیان.

همانطور که اشاره گردید، معلولیت‌ها انواع مختلفی دارند و تنها در معلولیت‌های جسمی خلاصه نمی‌شوند. انواع معلولیت‌ در چهار گروه اصلی دسته‌بندی می‌شوند که هرکدام طیف گسترده‌ای از ناتوانی‌ها و بیماری‌ها را شامل می‌شود. دانستن این دسته‌بندی انواع معلولیت، به ما کمک می‌کند تا یک طبقه بندی جامع در ذهن ما شکل بگیرد و تشخیص دهیم هر ناتوانی مربوط به کدام دسته است. در این صورت راحت‌تر می‌توانیم به متخصص مربوطه مراجعه کرده و پیش از پیشرفت بیماری، مانع شدیدتر شدن آن شویم.