عوارض آسیب نخاعی چیست؟ | آیا ضایعه نخاعی قابل درمان است؟

نخاع از طریق اعصاب حسی، پیام‌های عصبی مربوط به گرما، سرما، فشار، درد، وضعیت اندام‌ها و... را از قسمت‌های مختلف بدن دریافت کرده و به مغز منتقل می‌کند. همچنین نخاع، پیام‎‌های حرکتی را که مربوط به کنترل حرکت عضلات هستند، از مغز به سایر اندام‌ها هدایت می‌کند. اگر آسیبی به نخاع وارد شود، بسته به نوع و محل این آسیب، عملکرد نخاع مختل شده و فرد ممکن است دچار فقدان حس و حرکت در بخش‌هایی از بدن شود. در ادامه به شرح عوارض آسیب نخاعی و انواع آن می‌پردازیم.

آناتومی نخاع و ستون مهره ؛ آسیب نخاعی ستون مهره

نخاع از بافت نرم ساخته شده و توسط یک ستون مهره‌ای استخوانی احاطه شده است. ستون مهره‌ای یا ستون فقرات از 33 استخوان‌ به نام مهره تشکیل شده که در یک مسیر به یکدیگر متصل شده‌اند. این استخوان‌ها به گونه‌ای به هم اتصال دارند که امکان حرکات گوناگون خم و صاف شدن، چرخش به طرفین و... در ستون فقرات وجود دارد. بین مهره‌های ستون فقرات، ساختار‌هایی به نام دیسک‌ بین مهره‌ای قرار دارد که به عنوان ساختار حمایتی برای ستون فقرات عمل می‌کند.

طناب نخاعی از طریق کانالی در مرکز استخوان‌های ستون فقرات از قائده مغز (سوراخ پس‌سری) به سمت پایین کمر (اولین یا دومین مهره کمره) امتداد می‌یابد. نخاع به طور کلی اطلاعات را بین مغز و سایر بخش‌های بدن ارسال و دریافت می‌کند. نخاع این کار را از طریق اعصابی انجام می‌دهد که با آن در ارتباط هستند.

اعصاب نخاعی ۳۱ جفت است که از طناب نخاع منشعب می‌گردند. به همین علت طناب نخاعی را به ۳۱ قطعه (سگمنت یا سگمان) تقسیم می‌کنند، که از هر قطعه یک جفت اعصاب نخاعی خارج می‌شود.

انواع ضایعه نخاعی؛ درباره انواع آسیب نخاعی بیشتر بدانیم

ضایعه یا آسیب نخاعی می‌تواند باعث تغییرات موقت یا دائمی در حس، حرکت، قدرت عضلات و سایر عملکردهای بدن شود. اینکه آسیب نخاعی تا چه میزان می‌تواند ناتوانی و اختلال در عملکرد ایجاد کند بستگی به نوع آسیب دارد. انواع ضایعه نخاعی را براساس اختلال عملکرد به وجود آمده می‌توان به دو گروه ضایعه کامل و ضایعه ناکامل نخاعی تقسیم کرد.

ضایعه کامل نخاعی

ضایعه کامل به این معنی است که هیچ ارتباط عصبی در زیر محل آسیب وجود ندارد. در ضایعات کامل نخاعی عملکرد حسی و توانایی کنترل حرکت در زیر سطح آسیب نخاعی به طور کامل از بین می‌رود. برای مثال اگر فردی دچار ضایعه کامل نخاعی گردن شود علاوه بر اعصاب گردنی، اعصابی که در سطوح زیر گردن قرار دارند مانند اعصاب نخاعی قفسه سینه و کمر دچار اختلال عملکرد می‌شوند. ضایعه کامل نخاعی بیشتر در مواردی از جمله قطع عرضی نخاعی به علت ضربه، فشار‌های شدید به نخاع، صدمات عروقی شدید و ... مشاهده می‌شود.

ضایعه ناکامل نخاعی

یکی از انواع ضایعه نخاعی، ضایعه ناکامل نخاعی است. ضایعه ناکامل به این معنی است که نخاع هنوز می‌تواند برخی از پیام‌های عصبی را از مغز به اندام‌ها یا از اندام‌ها به مغز منتقل کند. افرادی که دچار ضایعات ناکامل نخاعی می‌شوند برخی از عملکردهای حسی خود را حفظ می‌کنند و ممکن است تا حدی کنترل فعالیت عضلات زیر سطح آسیب را نیز داشته باشند.

علل ضایعه نخاعی؛ ضایعه نخاعی به چه علت‌هایی ایجاد می‌شود؟

آسیب‌ نخاعی می‌تواند ناشی از آسیب به مهره‌ها، دیسک‌های ستون فقرات یا خود نخاع باشد. این آسیب‌ها به علل زیادی مانند بیماری، حوادث و... ممکن است رخ دهند. به طور کلی می‌توان علل ضایعه نخاعی را به دو گروه تروماتیک ( آسیب ضربه‌ای) و غیرتروماتیک (آسیب غیر ضربه‌ای) دسته بندی کرد.

آسیب تروماتیک

آسیب نخاعی می‌تواند ناشی از یک ضربه ناگهانی به ستون فقرات باشد که باعث شکستگی، دررفتگی، له شدن یا فشرده شدن یک یا چند مهره شود. آسیب‌های ناشی از ضربه مانند تصادفات رانندگی، آسیب‌های ورزشی، حوادث ناشی از کار، اصابت گلوله و... درصد بالایی از علل ضایعات نخاعی را تشکیل می‌دهند.

آسیب غیرتروماتیک

آسیب غیر‌تروماتیک معمولا در ارتباط با یک بیماری یا اختلالات عروقی مطرح می‌گردد. همچینین به ندرت به علت جراحی و انجام برخی واکسیناسیون‌ها ممکن است آسیب نخاعی رخ دهد. بیماری‌هایی که ممکن است منجر به آسیب نخاعی شوند به شرح زیر است:

• تومور‌های سرطانی
• بیماری اسپاینابیفیدا
• آرتروز‌های شدید ناحیه ستون فقرات
• انحطاط دیسک بین مهره‌ای
• تنگی کانال نخاعی
• بیماری آمیوتروفیک لترال اسکلروزیس (ALS)
• بیماری‌های عفونی و التهابی
• بیماری مالتیپل اسکلروزیس (MS) و ...

علائم ضایعه نخاعی؛ آسیب نخاعی چه علایمی دارد؟

شدت علائم ضایعه نخاعی تا حد زیادی به شدت آسیب وارد شده و نوع آن بستگی دارد.  به طور کلی علائم ضایعه نخاعی به شرح زیر است.

• از دست دادن حرکت و فلج شدن اندام‌های بدن بارزترین علائم آسیب نخاعی است.
• اختلال حس و بی‌حسی، از جمله ناتوانی در احساس گرما، سرما، لمس، فشار و...
• اختلال در عملکرد سیستم تنفسی و دشواری در تنفس
• احتمال کاهش تعداد ضربان قلب (برادی‌کاردی) و افت فشار خون
• اختلال در عملکرد سیستم ادراری
• از دست دادن کنترل روده یا مثانه
• احساس درد یا سوزش ناشی از آسیب به رشته های عصبی
• اختلال در عملکرد جنسی

عوارض آسیب نخاعی؛ آسیب نخاعی چه پیامدهایی دارد؟

آسیب نخاعی می‌تواند عوارضی در پی داشته باشد. در برخی موارد به علت التهاب و تورم ناشی از آسیب اولیه ممکن است عوارض دیگری به وجود بیاید که منجر به آسیب بیشتری شود. به همین علت درمان‌های اورژانسی و مراجعه سریع به مراکز درمانی پس از آسیب بسیار حائز اهمیت است. در ادامه به بررسی شایع‌ترین عوارض آسیب نخاعی می‌پردازیم.

اختلال در کنترل روده و مثانه

اگرچه معده، روده و مثانه پس از آسیب نخاعی سالم هستند اما به علت قطع ارتباط بین نخاع و مغز، ممکن است مغز نتواند مثانه و روده را کنترل کند و فرد دچار بی‌اختیاری ادرار و مدفوع شود. عدم توانایی کنترل ارادی ادرار ممکن است تاثیرات روانی ناخوشایندی را نیز در پی داشته باشد. همچنین تغییرات در کنترل مثانه خطر ابتلا به عفونت‌های دستگاه ادراری را نیز افزایش می‌دهد.

آسیب‌های فشاری (Pressure Injuries)

به آسیب‌ نخاعی گفته می‌شود که به علت فقدان جریان خون مناسب و فشار مداوم روی پوست ایجاد می‌شوند. پس از آسیب نخاعی حس فشار یا دردی که هنگام فشار شدید به وجود می‌آید مختل شده و فرد متوجه آسیب نمی‌شود. آسیب‌های فشاری که در اثر فشار طولانی مدت ایجاد می‌شوند منجر به آسیب پوست، زخم‌های فشاری و زخم‌ بستر می‌شوند.

افت فشار خون ارتواستاتیک (Orthostatic Hypotension)

آسیب نخاعی می‌تواند باعث اختلال در گردش خون شود. بسیاری از بیماران دچار آسیب نخاعی مدت طولانی در حالت خوابیده قرار می‌گیرند. این بیماران ممکن است هنگام تغییر وضعیت از حالت خوابیده به ایستاده دچار افت فشارخون شوند. همچنین تغییر وضعیت‌های سریع از حالت‌های مختلف مانند نشسته به خوابیده در افراد دچار ضایعه نخاعی ممکن است منجر به افت فشار خون شود.

دیس رفلکسی خودکار (Autonomic Disreflexia)

دیس رفلکسی خودکار یکی از عوارض آسیب نخاعی است که می‌تواند تهدید کننده زندگی باشد و یک اورژانس محسوب می‌شود. دیس رفلکسی یا هایپر‌رفلکسی خودکار در اثر اختلالی در عملکرد سیستم اتونومیک بدن ایجاد می‌شود. به طور معمول افرادی که ضایعه نخاعی گردن یا ضایعه قسمت فوقانی اعصاب نخاعی قفسه سینه دارند، در معرض این پدیده هستند. علائم ممکن است شامل تعریق زیاد، سردرد شدید، اضطراب و نگرانی، افزایش ناگهانی فشار خون، تاری دید، رنگ‌ پریدگی پوست در زیر محل ضایعه، اختلال در تنفس، احساس سرما، گشاد شدن مردمک و ... باشد.

اختلال در سیستم تنفسی

 اگر عضلات شکم و قفسه سینه شما تحت تأثیر قرار گرفته باشد، آسیب نخاعی ممکن است تنفس و سرفه را دشوارتر کند. سطح ضایعه عصبی شما مشخص می‌کند که چه نوع مشکلات تنفسی ممکن است بروز کند و معمولا ضایعه نخاعی گردن اختلالات تنفسی بالایی ایجاد می‌کند. بسیاری از افرادی که دچار ضایعه نخاعی گردن شده‌اند ممکن است برای تنفس به کمک موقت یا دائمی احتیاج داشته باشند.

تناسب اندام

پس از آسیب نخاعی به علت بی‌حرکتی عضلات شروع به تحلیل رفتن (آتروفی) می‌کنند؛ به همین علت کاهش وزن  بلافاصله پس از آسیب نخاعی شایع است. با این حال در طولانی مدت تحرک محدود می‌تواند منجر به یک سبک زندگی کم تحرک شود و فرد را در معرض خطر چاقی، بیماری های قلبی عروقی و دیابت قرار دهد.

احساس درد

درد در افراد دچار ضایعه نخاعی به دلایل مختلفی ممکن است رخ دهد. درد اسکلتی-عضلانی در این افراد به علت آسیب‌های استخوانی، مفصلی و عضلانی ایجاد می‌شود که معمولا هنگام حرکات بدتر می‌شود. برخی از افرادی که ضایعه نخاعی دارند، دچار درد عصبی می‌شوند. این درد با احساس سوزش همراه است و می‌تواند پس از آسیب نخاعی به علت تخریب فیبر‌های عصبی به خصوص در آسیب ناکامل نخاعی رخ دهد.

مشکلات روحی-روانی

از آنجایی که آسیب نخاعی در بیشتر موارد به صورن ناگهانی ایجاد می‌شود کنار آمدن با تغییرات ناشی از آسیب نخاعی برای بسیاری از افراد دشوار است. برخی از افرادی که دچار ضایعه نخاعی شده‌اند به علت ناتوانی به وجود آمده ممکن است دچار بیماری افسردگی شوند.

چرا میزان ناتوانی در افراد دچار ضایعه نخاعی متفاوت است؟

شاید این سوال برای شما پیش آمده باشد که چرا در برخی افراد دچار آسیب نخاعی فقط پا‌ها فلج شده‌اند اما در فرد دیگری علاوه بر پا عملکرد حسی و حرکتی در دست‌ها نیز مختل شده است؟ میزان ناتوانی بستگی به محل وقوع آسیب نخاعی و شدت این آسیب دارد. هر چه سطح ضایعه نخاعی بالاتر باشد ناتوانی عملکردی بیشتری ایجاد می‌کند. به عنوان مثال ضایعه نخاعی گردن اختلال عملکردی بیشتری نسبت به ضایعه نخاعی کمر ایجاد می‌کند. فلج ناشی از آسیب نخاعی را می‌توان به صورت زیر تقسیم‌بندی کرد.

فلج چهار اندام یا تتراپلژی (Tetraplegia)

زمانی که سطح ضایعه بالا باشد به خصوص اگر سطح ضایعه در ناحیه نخاع گردنی باشد، آسیب می‌تواند منجر به ایجاد علائم حسی و حرکتی و فلج در بیشتر قسمت‌های بدن شود و تمام اندام‌ها را تحت تاثیر قرار دهد. تتراپلژی که به عنوان کوادری‌پلژی نیز شناخته می‌شود، به این معنی است که بازوها، دست ها، تنه، پاها و لگن نیز تحت تاثیر آسیب نخاعی قرار می‌گیرند.

فلج اندام تحتانی یا پاراپلژی (Paraplegia)

فلج پاراپلژی به معنای فلج تمام یا بخشی از تنه، لگن و پاها است. در موارد آسیب کمتر به نخاع و مواردی که سطح ضایعه عصبی پایین‌تر مانند ضایعه نخاعی کمر است ممکن است آسیب نخاعی تنها اندام‌های تحتانی را تحت تاثیر قرار ‌دهد. به عنوان مثال اگر ضایعه نخاعی کمر برای فردی رخ داده باشد ممکن است فقدان حس و حرکت در پاها به وجود بیاید درحالی که بخش‌هایی که کنترل آن‌ها با سطوح بالاتر نخاع است مانند دست‌ها و بازوها سالم‌ باقی بمانند.

درمان ضایعه نخاعی؛ آیا ضایعه نخاعی درمان‌پذیر است؟

به طور کلی میزان بهبودی ضایعه نخاعی به نوع آسیب نخاعی بستگی دارد. در نوع آسیب ناکامل نخاعی می‌توانیم امیدوار باشیم که فرد وضعیت بهتری را تجربه خواهد کرد. متاسفانه نخاع توانایی ترمیم ندارد و در صورت آسیب مشکلات عملکردی بسیاری ممکن است ایجاد کند. با این حال بسیاری از افراد دچار ضایعه نخاعی در طول زمان درجاتی از بهبودی را تجربه می‌کنند. برای مثال ممکن است فردی به علت ضایعه نخاعی دچار بی‌اختیاری ادرار شده باشد اما پس از مدتی با روش‌های درمانی خاص مجددا بتواند کنترل ادرار خود را به دست آورد.

علاوه بر در درمان دارویی، درمان‌های توانبخشی از جمله کاردرمانی به بسیاری از افراد مبتلا به آسیب نخاعی اجازه می‌دهد تا زندگی هدف‌دار و مستقلی داشته باشند. معمولا یک تیم توانبخشی‌ برای درمان ضایعه نخاعی در نظر گرفته می‌شود که شامل پزشک متخصص، کاردرمانگر، فیزیوتراپیست، مشاوران حرفه‌ای، متخصصان تغذیه و سایر متخصصان می‌شود.

نقش کاردرمانی در درمان ضایعه نخاعی چیست؟

کاردرمانی یکی از خدمات درمانی رایج است که به افراد کمک می‌کند با وجود ناتوانی که دارند بهتر زندگی کنند. هدف کاردرمانی افزایش کیفیت زندگی و رساندن فرد به حداکثر استقلال است. کاردرمانگران با روش‌های زیر می‌توانند به افرادی که دچار آسیب نخاعی هستند یاری رسانند تا فعالیت‌های روزمره زندگی را مستقلا انجام دهند.

• در بیشتر افرادی که دچار ضایعه نخاعی شده‌اند تحرک دشوار است و راه رفتن ممکن است غیر ممکن باشد. کاردرمانگران می‌توانند شیوه‌های انتقال از مکان‌های مختلف مانند از ویلچر به تخت یا تخت به روی صندلی را به این افراد آموزش دهند.
• بسیاری از بیماران ضایعه نخاعی به علت نداشتن تحرک مدت طولانی در یک وضعیت قرار می‌گیرند. قرار گرفتن طولانی مدت در یک وضعیت علاوه بر عوارضی همچون زخم بستر ممکن است منجر به کوتاهی عضلات، تغییر شکل مفاصل و... شود. یکی از وظایف مهم کاردرمانگر وضعیت‌دهی صحیح اندام‌های بدن است.
• برای برخی از افراد، تحرک فقط با وسایل کمکی مانند واکر و ویلچر امکان پذیر است. کاردرمانگران می‌توانند برای هر فرد وسیله کمکی مناسب او را تجویز کنند.

• اختلال در کنترل ادرار و مدفوع یکی از عوارض ضایعه نخاعی است که معمولا برای افراد دچار ضایعه نخاعی بسیار ناراحت کننده است. کاردرمانی می‌تواند با استفاده از برخی رویکرد‌های درمانی، کنترل مثانه را به فرد آموزش دهد.
• کاردرمانگران همچنین می‌توانند ابزار و وسایل کاربردی را برای فرد دچار ضایعه نخاعی طراحی کنند تا او بتواند مستقلا فعالیت‌های روزانه خود را انجام دهد. برای مثال ابزاری را طراحی کنند تا با کمک آن غذا خوردن ساده‌تر شود.

مطالعات تحقیقاتی بسیاری در سراسر جهان برای یافتن درمان ضایعه نخاعی صورت گرفته است و احتمال دارد که پیشرفت‌های علم پزشکی روزی ترمیم آسیب‌های نخاعی را ممکن کند. زمانی که فرد دچار ضایعه نخاعی می‌شود، تغییرات به وجود آمده در عملکرد فرد ممکن است بسیار زیاد باشد. با این حال، درمان توانبخشی از جمله کاردرمانی موجب افزایش کیفیت زندگی و دستیابی به حداکثر استقلال می‌شود.