اعصاب کرانیال یا جمجمه‌ای چیست؟ | اعصاب کرانیال و اهمیت آن در کاردرمانی

سیستم عصبی بدن انسان در یک تقسیم بندی کلی به سیستم اعصاب مرکزی و محیطی طبقه بندی می‌شود. مغز و نخاع جز سیستم اعصاب مرکزی اند و سایر اعصابی که از مغز و نخاع منشا می‌گیرند و به سوی ارگان‌های مختلفی در بدن می‌روند، جز اعصاب محیطی به حساب می‌آیند. با این دیدگاه می‌توان اعصاب کرانیال را جز اعصاب محیطی طبقه بندی نمود، هر چند که اولین و دومین زوج از اعصاب کرانیال یا جمجمه‌ای انگار جزئی از مغز انسان هستند.

اعصاب کرانیال و اعمال آنها در بدن

با این تفاسیر، اعصاب جمجمه‌ای اعمال مختلفی را در بدن انسان کنترل می‌کنند. انسان به طور کلی 12 جفت عصب کرانیال و 31 جفت عصب نخاعی دارد که این اعصاب وظیفه انتقال اطلاعات از سیستم اعصاب مرکزی به نقاط مختلف بدن را برعهده دارند و همچنین بسیاری از این اعصاب اطلاعات حسی و محیطی را به مغز و نخاع انسان وارد می‌کنند. در ادامه به صورت جداگانه هر کدام از اعصاب کرانیال را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

عصب بویایی (Olfactory I)

اگر از نمای شکمی به مغز انسان نگاه کنیم، عصب بویایی اولین عصب مغزی یا کرانیال در نظر گرفته می‌شود که نسبت به سایر اعصاب در قدام مغز قرار گرفته است. همانطور که از نام این عصب پیدا است، این عصب قرار است که اطلاعات بویایی را از بینی گرفته و به مغز انسان منتقل کند. نکته‌ای که درمورد این عصب وجود دارد این است که این عصب همانند عصب بینایی یا اپتیک فاقد هسته است.

گیرنده‌هایی در سقف بینی وجود دارند که مولکول‌های بو را به پیام عصبی تبدیل می‌کنند. این گیرنده‌ها با گذر از استخوان اتموئید، به عصب بویایی می‌رسند و با آن سیناپس برقرار می‌کنند. کاردرمانگران در برخی از بیماری‌ها، همچنین در پروسه یکپارچگی حسی امکان دارد تا عملکرد درست این عصب را مرود بررسی قرار دهند.

عصب بینایی (Optic II)

عصب بینایی نیز همانند عصب بویایی فاقد هسته در مغز انسان می‌باشد. این عصب نیز وظیفه حس مهم بینایی را در انسان برعهده دارد. اعصاب بینایی بعد از خروج از کره چشم به یکدیگر می‌پیوندند و کیاسمای بینایی را به وجود می‌آورند. کیاسمای بینایی از آن جهت اهمیت دارد که در این منطقه، تعدادی از فیبرهای عصب بینایی به سمت مقابل کراس می‌کنند. منظور از کراس کردن این است که این اعصاب با کراس کردن، اطلاعات چشم چپ را به سمت راست مغز منتقل می‌کنند.

از سویی دیگر، کیاسمای بینایی در مجاورت با شریان کاروتید داخلی است و هر گونه آسیب به این شریان می‌تواند بینایی فرد را مختل کند. از آنجایی که انسان حدود 70 درصد از اطلاعات محیطی را از طریق حس بینایی تعمیین می‌کند، لذا بررسی دومین زوج عصب کرانیال نیز برای کاردرمانگران اهمیت بسزایی دارد.

عصب حرکتی چشم (Oculomotor III)

عصب حرکتی چشم، همانطور که از نامش پیداست فقط یک عصب حرکتی است و هیچ حسی را از محیط به مغز انسان مخابره نمی‌کند. این عصب از سطح مغز میانی خارج می‌شود و قرار است که بسیاری از عضلات حرکت دهنده کره چشم را عصب دهی کند. بنابراین اینکه ما می‌توانیم چشم خود را حرکت دهیدم تا حد زیادی وابسته به عملکرد درست عصب زوج سوم کرانیال است. در ادامه خواهید دید که این عصب به تمامی عضلات حرکت دهنده کره چشم عصب دهی نمی‌کند و دو عصب دیگر نیز برای حرکت کره چشم دخیل هستند.

نکته جالب دیر اینکه عصب حرکتی چشم حاوی اعصاب پاراسمپاتیک نیز هست. این اعصاب پاراسمپاتیک وظیفه تنگ کردن سوراخ مردم چشم را دارند. کاردرمانگران برای بررسی مغز میانی و عملکرد آن، گاهی با یک چراغ قوه به چشم بیماران نور می‌اندازند. اگر این عصب به درستی کار کند، به سرعت سوراخ مردمک تنگ می‌شود.

عصب قرقره‌ای (Trochlear IV)

عصب قرقره‎ای نیز یک عصب کاملا حرکتی است که از سطح مغز میانی جدا می‌شود. این عصب تنها قرار است که به یکی از عضلات حرکت دهنده چشم که مایل بالایی نام دارد، عصب دهی بکند. عضله مایل بالایی در صورت انقباض باعث می‌شود که چشم شما به پایین و داخل نگاه کند. از لحاظ قطر، عصب قرقره‌ای نازک‌ترین عصب کرانیال به حساب می‌آید. نکته دیگر درباره این عصب این است که تنها عصبی است که از قسمت خلفی ساقه مغز منشا می‌گیرد.

عصب سه قلو یا سه شاخه (Trigeminal V)

عصب سه قلو یک عصب مختلط است که هم اعمال حرکتی برعهده دارد و هم حس را از بخشی از بدن به مغز انسان مخابره می‌کند. از این جهت به این عصب سه قلو گفته می‌شود که به سه شاخه مختلف (مندیبولار، ماگزیلاری و افتالمیک) تقسیم می‌شود. این عصب تقریبا تمامی حس صورت را بر عهده دارد و به عضلات مسئول جوییدن نیز عصب دهی می‌کند. عصب سه قلو از سطح پل مغزی جدا می‌شود و یکی از مهم‌ترین اعصاب کرانیال به شمار می‌رود.

عصب دورکننده (Abducens VI)

عصب دورکننده نیز یکی دیگر از اعصاب کرانیال است که قرار است تنها به یکی از عضلات حرکت دهنده کره چشم عصب دهی کند. این عصب که از سطح پل مغزی منشا می‌گیرد، به عضله رکتوس لترالیس عصب دهی می‌کند. وظیفه این عضله حرکت دادن کره چشم به سمت خارج است. یک بار به سمت چپ و یک بار به سمت راست نگاه کنید. در حالت اول عضله رکتوس لترالیس سمت چپ و در حالت دوم عضله رکتوس لترالیس سمت راست و عصب دورکننده را مورد بررسی قرار داده‌اید. به یاد داشته باشید که اعصاب زوج III،IV  و VI مسئول حرکات کره چشم در انسان هستند.

عصب چهره‌ای (Facial VII)

عصب چهره‌ای که به آن عصب فاشیال نیز می‌گویند، یک عصب مختلط است. این عصب یک بخش حسی و یک بخش حرکتی دارد. بخش حرکتی در مقایسه با بخش حسی قطورتر است. این عصب کرانیال نیز از سطح پل مغزی منشا می‌گیرد و آسیب به آن در انسان شایع است. بسیاری از عضلات صورت توسط این عصب، عصب دهی می‌شوند. آسیب به عصب چهره‌ای فلج بل را در انسان پدید می‌آورد. همچنین بخش حسی این عصب، بخشی از زبان انسان که مسئول دریافت پیام چشایی است را نیز عصب دهی می‌کند.

عصب دهلیزی حلزونی (Vestibulocochlear VIII)

شاید بتوان عصب دهلیزی حلزونی را دو عصب در نظر گرفت. عصب حلزونی از حلزون گوش شروع می‌شود و یک عصب حسی است. این عصب پیام تولید شده در حلزون گوش را که حاوی پیام‌های حس شنوایی است را به لوب تمپورال منتقل می‌کند. عصب دهلیزی نیز از مجاری نیم‌دایره‌ای موجود در گوش داخلی منشا می‌گیرند و وظیفه تعیین وضعیت سر در فضا را برعهده دارند. همچنین این عصب در هماهنگ کردن حرکات چشم به حرکات سر نیز دخالت دارد و آسیب به آن می‌تواند باعث سرگیجه، تهوع و نیستاگموس شود.  این عصب نیز از سطح پل مغزی وارد ساقه مغز می‌گردد.

عصب زبانی حلقی (Glossopharyngeal IX)

عصب زبانی حلقی نیز یکی از اعصاب مختلط کرانیال است که از سطح بصل النخاع خارج می شود. بخش حسی این عصب مسئول تعمین حس چشایی از بخشی از زبان و دهان است. بخش حرکتی آن نیز همانطور که از نامش پیداست به تعدادی از عضلات نواحی کام و گلو عصب دهی می کنند. این عصب همچنین حاوی اعصاب پاراسپاتیک است که این الیاف به غده بناگوشی می روند و در کنترل ترشح بزاق نقش دارند.

عصب واگ (Vagus X)

عصب واگ طولانی ترین عصب مغزی است که اعمال حیاتی و مختلفی را بر عهده دارد. این عصب که از بصل النخاع خارج می شود در بلعیدن غذا، صحبت کردن و حتی اعمال گوارشی نیز نقش دارد. این عصب کرانیال همچنین حاوی نورون های پاراسمپاتیک است که اعمال غیر ارادی برخی از ارگان های بدن را تنظیم می کند.

عصب فرعی (Accessory XI)

عصب فرعی یازدهمین زوج از اعصاب کرانیال به حساب می آید که یک عصب کاملا حرکتی است. هر چند که این عصب نیز از سطح بصل النخاع خارج می شود، اما ریشه هایی نیز از نخاع گردنی وارد کرانیوم می شوند و به تشکیل این عصب کمک می کنند.

عصب زیر زبانی (Hypoglossal XII)

عصب زیر زبانی نیز آخرین عصب کرانیال و دوازدهیمن زوج به شمار می‌رود. این عصب نیز یک عصب کاملا حرکتی به شمار می‌رود که به عضلات زبان عصب دهی می‌کند و مسئول حرکت آن است. عصب زوج دوازدهم نیز از سطح بصل النخاع خارج می‌شود.

کاردرمانی و اهمیت اعصاب کرانیال

همان طور که می‌دانید، نوروریهب یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین بخش‌های کاردرمانی به شمار می‌رود. در بیماری‌های مختلف مانند ام اس، پارکینسون و... ممکن است که اعصاب کرانیال دچار اختلال شوند. یک کاردرمانگر باید به خوبی با این اعصاب و عملکرد آن‌ها آشنا باشد تا بتواند به درستی بیمار را مورد ارزیابی قرار دهد. همچنین با بررسی برخی از رفلکس‌ها و با توجه به محل جدا شدن این اعصاب، کاردرمانگر می‌تواند از عملکرد، مغز میانی، پل مغزی و بصل النخاع آگاه شود.

برای یادگیری آسان اعصاب مغزی از اعداد2 -4-4 استفاده کنید. دو عصب بویایی و اپتیک چون هسته‌ای ندارند، در این سیستم حذف می‌شوند. عدد 2 بیانگر دو عصب از سطح مغز میانی است. عدد 4 بیانگر اعصاب زوج 5،6،7 و8 هستند که از سطح پل مغزی خارج می‌شوند. چهار عصب باقی مانده نیز از سطح بصل النخاع خارج می‌گردند.