مدالیته درمانی چیست؟ | آشنایی با انواع مدالیته‌های درمانی و کاربرد آن‌ها

به طور کلی مدالیته‌های درمانی به روش‌های درمانی گفته می‌شوند که با استفاده از نور، آب، دما، صدا یا الکتریسیته و امواج الکترومغناطیسی پاسخی را در بافت ایجاد می‌کنند. مدالیته‌ درمانی، معمولا به عنوان یک درمان مستقل مورد استفاده قرار نمی‌گیرد و جهت آماده‌سازی برای انجام سایر مداخلات و تکنیک‌های درمانی انجام می‌شود.

اهداف انواع مدالیته‌ درمانی متفاوت است. مدالیته‌های مورد استفاده در کاردرمانی را می‌توان به عنوان تجهیزاتی شامل مدالیته‌های حرارتی سطحی، مدالیته‌های حرارتی عمقی و مدالیته‌های الکتروتراپی دسته‌بندی کرد.

مدالیته‌های حرارتی سطحی؛ مدالیته درمانی

مدالیته‌های حرارتی سطحی باعث تغییر دما در چند میلی متری سطح پوست می‌شوند. این مدالیته‌ها اغلب برای تسکین درد استفاده می‌شوند. مدالیته‌های حرارتی سطحی همچنین برای آماده کردن ناحیه‌ای از بدن برای سایر تکنیک‌های درمانی، مانند تمرینات دامنه حرکتی استفاده می‌شوند. در ادامه به بررسی تعدادی از مدالیته‌های حرارتی سطحی که بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرند می‌پردازیم.

• هات پک (Hot Packs)

هات پک باعث ایجاد گرمای مرطوب سطحی در ناحیه تحت درمان می‌شود. گرما گردش خون را در ناحیه آسیب دیده افزایش می‌دهد و به کاهش درد و بهبود تحرک مفصل کمک می‌کند. همچنین ارزان بودن و قابل حمل بودن از مزایای این مدالیته‌ درمانی محسوب می‌شود.

هات پک‌ها انواع گوناگونی دارند و از مواد مختلفی ساخته می‌شوند و حتی می‌توانند مانند کیسه‌های آب گرم خانگی باشند. در ادامه تعدادی از نکات ایمنی که در استفاده از هات پک باید رعایت شوند شرح داده شده است.

• • باید از پوششی مانند حوله دور هات پک استفاده شود تا گرمای آن متعادل شود و فرد دچار سوختگی نشود.
  • مدت زمان استفاده از هات پک‌ها به طور معمول 15 دقیقه است.
  • هنگام استفاده از هات پک بر روی برجستگی‌های استخوانی باید احتیاطات لازم انجام شود؛ چون احتمال سوختگی در این نواحی بالاتر است.
  • فرد یا درمانگر باید هر چند دقیقه یک بار وضعیت پوست را بررسی کند.
  • هات پک‌ها باید گرم باشند اما نباید خیلی داغ باشند.

• سرما درمانی  (Cryotherapy)

سرما درمانی استفاده از یک وسیله یا ماده با دمای کمتر از دمای بدن است. سرما درمانی طیف وسیعی از تجهیزات درمانی شامل استفاده از کیسه‌های یخ و غوطه‌وری در حمام یخ و... می‌شود. سرما درمانی معمولاً در آسیب‌ها یا شرایط حاد استفاده می‌شود. این مدالیته درمانی معمولا برای تسریع بهبودی در ورزشکاران پس از ورزش نیز استفاده می‌شود. سرما جریان خون را کاهش می‌دهد که منجر به تسکین درد و کاهش تورم می‌شود.

• حمام متضاد (Contrast Bath)

حمام متضاد یک مدالیته درمانی با خاصیت حرارتی سطحی است که در آن بخشی از بدن به طور متناوب در آب گرم و آب سرد یا یخ غوطه ور می‌شود. این تکنیک برای کاهش ادم، تسکین درد، کاهش احساس خستگی و افزایش جریان خون در ناحیه آسیب دیده استفاده می‌شود. در این مدالیته درمانی ابتدا تمام بدن یا قسمت آسیب دیده بدن به مدت 1 تا 3 دقیقه در آب گرم غوطه ور می‌شود. سپس بلافاصله 1 دقیقه در آب سرد قرار می‌گیرد. این چرخه چندین بار تکرار می‌شود.

• ویرپول (Whirlpool Bath)

ویرپول یک مدالیته درمانی است که اثرات آب درمانی، ماساژ درمانی و افزایش متابولیسم دارد و بر بیشتر نواحی بدن تاثیر گذار است. ویرپول شبیه وان بزرگی است که با آب پر شده است و سپس قسمتی از بدن در آن قرار می‌گیرد. یکی از مزایای استفاده از ویرپول انجام تمرینات دامنه حرکتی همزمان با استفاده از این مدالیته درمانی است.

ویرپول اغلب برای آماده سازی برای مراقبت از زخم و تمیز کردن زخم با برداشتن بافت مرده استفاده می‌شود. دمای آب بسته به هدف استفاده از این مدالیته درمانی می‌تواند گرم یا سرد باشد اما معمولا از آب گرم استفاده شده که باعث بهبودی و افزایش جریان خون در ناحیه آسیب دیده می‌شود.

• فلویدتراپی (Fluidotherapy)

فلویدتراپی یک مدالیته درمانی گرمایش خشک است که از همرفت برای انتقال گرما استفاده می‌کند. این مدالیته از یک دستگاه با طراحی خاص استفاده می‌کند که حاوی ذرات ریز در یک محفظه است. فلویدتراپی علاوه بر گرمای سطحی، تحریک لمسی را نیز از طریق برخورد ذرات با پوست فراهم می‌کند و در عین حال دامنه حرکتی فعال را ممکن می‌سازد. این مدالیته درمانی اغلب برای تسکین دست درد، کاهش اِدم، افزایش انعطاف پذیری، افزایش گردش خون و... استفاده می‌شود.

• حمام پارافین (Paraffin Bath)

پارافین یا موم داغ برای گرم کردن دست یا پا قبل از سایر روش‌های درمانی استفاده می‌شود. در این مدالیته درمانی پارافین در ظرفی قرار دارد و در یک واحد حرارتی مخصوص ذوب شده است. از بیمار خواسته می‌شود که دست خود را چندین بار داخل این پارافین فرو کند تا یک پوشش ضخیم ایجاد شود که گرما را حفظ می‌کند. سپس دست در حوله پیچیده می‌شود تا گرما را برای مدت زمان مشخصی حفظ کند.

معمولا از حمام پارافین برای درمان دست استفاده می‌شود. حمام پارافین موجب افزایش گردش خون، کاهش درد، سفتی مفاصل و افزایش دامنه حرکتی می‌شود.

• تابش نور مادون قرمز (Infrared Light Therapy)

استفاده از نور مادون قرمز یکی از روش‌های آماده سازی برای سایر تکنیک‌های درمانی محسوب می‌شود. این مدالیته درمانی تابش الکترومغناطیسی سطح پایینی اعمال کرده که موجب گرم شدن سطح ناحیه تحت تابش می‌شود. استفاده از نور مادون قرمز ساده و ارزان است. تابش نور مادون قرمز به افزایش گردش خون و متابولیسم کمک کرده و موجب تسکین درد و کاهش سفتی می‌شود.

مدالیته‌های حرارتی عمقی؛معرفی انواع مدالیته‌های حرارتی عمقی

مدالیته‌های حرارتی عمقی باعث تغییر دما در سطح عمقی‌تری از پوست نسبت به مدالیته‌های حرارتی سطحی می‌شوند. این مدالیته‌ها، گرما یا سرما را به بافت‌های عمیق‌تر یک ناحیه، مانند بافت ماهیچه‌ای زیرین، تاندون‌ها یا فاسیا انتقال می‌دهند. مدالیته‌های حرارتی عمقی برای کاهش التهاب، تسکین درد، افزایش دامنه حرکتی و... استفاده می‌شوند. در ادامه متداول‌ترین مدالیته‌های حرارتی عمقی شرح داده شده‌اند.

• اولتراسوند یا فراصوت (Ultrasound)

اولتراسوند از امواج صوتی استفاده می‌کند که در فرکانس‌های بسیار بالا تولید می‌شوند که توسط گوش انسان شنیده نمی‌شود. این مدالیته درمانی می‌تواند اثرات حرارتی یا غیر حرارتی ایجاد کند. این امواج صوتی از لرزش برای ایجاد یک اثر حرارتی عمیق در بافت‌های بدن استفاده می‌کند.

در این مدالیته انتقال امواج صوتی منجر به ارتعاشات کوچک در مولکول‌های بافت‌های عمیق‌تر می‌شود. در نتیجه این ارتعاشات افزایش دما رخ داده که جریان خون را در ناحیه آسیب‌دیده افزایش می‌دهد. از اولتراسوند می‌توان در مواردی برای تسریع بهبودی، کاهش درد و... استفاده کرد.

• فونوفورز (Phonophoresis)

فونوفورز ترکیبی از اولتراسوند همراه با استفاده از دارو‌های موضعی است. این مدالیته درمانی برای رساندن دارو به زیر پوست برای تسکین درد و کنترل ادم در ناحیه استفاده می‌کند. فونوفورز همچنین بسته به نوع دارویی که استفاده می‌شود، می‌تواند باعث کاهش التهاب و درد در عضلات، تاندون‌ها و مفاصل شود. استفاده از این مدالیته درمانی در اختلالاتی از جمله سندروم تونل کارپال، تنوسینوویت دکورون، آرتریت‌ها، تنیس البو، التهابات تاندونی و... موثر است.

• دیاترمی (Diathermy)

دیاترمی از جریان الکتریکی، صوتی یا الکترومغناطیسی با فرکانس بالا برای تولید گرما در بافت های بدن استفاده می‌کند. عمق تاثیر گذاری این مدالیته درمانی حدود دو اینچ است. دیاترمی انواع گوناگونی دارد و معمولا برای مشکلات مربوط به عضلات و مفاصل کاربردی است.

این مدالیته درمانی برای بسیاری از اهداف درمانی از جمله کاهش التهاب، تسکین درد و افزایش دامنه حرکتی استفاده می‌شود. در صورت وجود مواردی از جمله سرطان، عفونت، بیماری‌های قلبی یا کلیوی، بارداری و برخی بیماری‌های عروقی بهتر است از دیاترمی استفاده نشود.

مدالیته‌های الکتروتراپی؛ الکتروتراپی و مدالیته‌های آن شامل چه مواردی است؟

مدالیته‌های الکتروتراپی از اشکال مختلف جریان الکتریکی برای درمان استفاده می‌کنند. بسته به نوع جریان مورد استفاده، این مدالیته‌ها می‌توانند به تسکین درد، تسهیل بهبود بافت، کاهش تورم و التهاب، بهبود بافت و افزایش استقامت و قدرت عضلات کمک کنند. در ادامه مواردی از مدالیته‌های الکتروتراپی که بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرند آورده شده است.

• تحریک الکتریکی عصب از طریق پوست (Transcutaneous Electrical Nerve Stimulation)

تحریک الکتریکی عصب از طریق پوست  (TENS) یکی از رایج‌ترین مدالیته‌های الکتروتراپی است که از جریان‌های الکتریکی برای کاهش درد استفاده می‌کند. در این مدالیته درمانی الکترودهایی در اطراف ناحیه دردناک قرار می‌گیرند تا انواع خاصی از جریان الکتریکی را برای جلوگیری از ارسال سیگنال‌های گیرنده درد به مغز فراهم کنند.

اگرچه مکانیسم اثر این مدالیته الکتریکی به طور دقیق مشخص نشده است اما به طور کلی  این مدالیته درمانی برای کاهش درد حاد و کنترل درد مزمن موثر است.

• تحریک الکتریکی عصبی عضلانی (Neuromuscular Electrical Stimulation)

این مدالیته درمانی از جریان‌های الکتریکی برای تسهیل انقباض عضلانی استفاده می‌کند. الکترود روی نقاط خاصی از عضله قرار می‌گیرد تا با تحریک الکتریکی انقباض در عضله را ایجاد کند. شدت و سرعت این انقباض توسط درمانگر قابل تنظیم است. تحریک الکتریکی عصبی عضلانی اغلب برای کمک به تقویت عضلات ضعیف، تسهیل انقباض عضلانی و افزایش دامنه حرکتی استفاده می‌شود. این مدالیته الکتریکی در پروتکل ترمیم تاندون نیز ممکن است استفاده شود.

تحریک الکتریکی عملکردی (Functional Electrical Stimulation)

این مدالیته درمانی اغلب برای کمک به بیمار در شروع حرکت وانقباض عضله زمانی که فرد توانایی انجام حرکت فعال‌تر را دارد، استفاده می‌شود. تحریک الکتریکی عملکردی (FES) از همان نوع جریان‌های الکتریکی مانند تحریک الکتریکی عصبی عضلانی (NMES) استفاده می‌کند اما از فرکانس‌های پالس کوتاه‌تری استفاده می‌کند. این فرکانس‌ها جهت تحریک عضله برای انقباض اولیه شروع حرکت صورت می‌گیرند.

یونتوفورزیس (Iontophoresis)

یونتوفورزیس یکی از مدالیته‌های الکتروتراپی است که برای کاهش درد، التهاب و ادم در ناحیه آسیب دیده استفاده می‌شود. این مدالیته الکتریکی از یک جریان الکتریکی برای فشار دادن دارو از پوست به بافت‌های زیرین استفاده می‌کند. دارو در یک محیط مبتنی بر آب وجود دارد که معمولا در یک الکترود از قبل بسته بندی می‌شود.

الکترودها روی ناحیه آسیب دیده قرار می‌گیرند و از واحد یونتوفورز برای تحویل دارو استفاده می‌شود. این دارو معمولا هیدروکورتیزون است. 

در چه مواردی نمی‌توان از مدالیته‌های درمانی استفاده کرد؟

اگرچه مدالیته‌ درمانی در اغلب اوقات مفید و موثر است، با این حال در مواردی مانند برخی بیماری‌های خاص نباید استفاده شود. همچنین در شرایط خاصی ممکن است لازم باشد که در استفاده از آن‌ها احتیاط صورت گیرد. در ادامه تعدادی از شرایطی که مدالیته‌های درمانی با منع استفاده همراه است شرح داده شده‌اند:

• استفاده از مدالیته‌های حرارتی در صدمات حاد و بدخیم مانند زخم‌های باز ممکن است منجر به ایجاد آسیب‌های بیشتر شود. 
• بافت‌هایی که نرمال محسوب نمی‌شوند مانند تومورها از موارد منع استفاده مدالیته‌های حرارتی هستند.
• استفاده از مدالیته‌های حرارتی که سبب افزایش گرمای عمومی بدن می‌شوند در بیماران مبتلا به بیماری مولتیپل اسکلروزیس منع مصرف دارد. زیرا گرما باعث احساس ضعف عضلانی و بی‌حالی در بیماران ام اس می‌شود.
• زمانی که فرد گردش خون نامناسبی دارد در استفاده از مدالیته‌های حرارتی باید احتیاط شود. همچنین وجود لخته‌های خون نیز ممکن است خطرناک باشد؛ چرا که گرما باعث افزایش گردش خون می‌شود و ممکن است منجر به جابه‌جایی لخته‌های خونی شود.

• مدالیته‌های الکتریکی نباید برای مراجعینی که دارای دستگاه ضربان ساز یا مشکلات قلبی هستند، استفاده شود.
• زمانی که اختلال در حس وجود دارد مانند نوروپاتی ، ممکن است بیمار نتواند تشخیص دهد که آیا یک عامل حرارتی ناراحت‌کننده است یا خیر؛ این امر ممکن است منجر به آسیب بافت و سوختگی شود.
• اگر بیمار اختلال شناختی داشته باشد، ممکن است نتواند ناراحتی ناشی از یک عامل حرارتی را گزارش کند و دچار آسیب شود.
• اِدم یا تورم در اثر گرما افزایش می‌یابد و در نواحی متورم باید با احتیاط از گرما استفاده شود.
• استفاده از مدالیته‌های حرارتی عمقی در خانم‌های باردارد منع مصرف دارد و در صورت لزوم باید با احتیاط استفاده شود.

تعداد بسیار بیشتری مدالیته‌ درمانی وجود دارد. مدالیته‌های درمانی، تجهیزات کاردرمانی بسیار موثری برای کاردرمانگران به شمار می‌روند. برخی از مدالیته‌های درمانی ممکن است در شرایط خاص مفید باشند، در حالی که برخی دیگر ممکن است منع مصرف داشته باشند؛ به همین علت آشنایی کامل با انواع رایج این مدالیته‌ها و همچنین شرایط منع استفاده از آن‌ها برای کاردرمانگران ضروری است.