مهارت های اجتماعی در کودکان | رشد مهارتهای اجتماعی کودک
یادگیری و توسعه مهارتهای ارتباطی و اجتماعی یکی از مهمترین مراحل رشدی کودک است. گاهی ضعف در مهارت های اجتماعی کودکان

آیا کودک شما موقع خداحافظی دست تکان میدهد؟ آیا در بازی با همسالانش مشارکت میکند؟ آیا ارتباط چشمی برقرار میکند؟ اگر پاسخ شما خیر است ممکن است کودک شما به علتی دچار مشکل در رشد مهارتهای اجتماعی باشد. رشد مهارت های اجتماعی در کودکان، شامل یادگیری تعامل با افراد دیگر، درک و کنترل احساسات خود است. کودکان از دوران نوزادی شروع میکنند تا با شیوههای گوناگونی ارتباط برقرار کنند و این ارتباطات به مرور تکامل مییابد.
مهارتهای اجتماعی کودکان قبل از 1 سالگی
این مهارت ها در کودکان مهارتهایی هستند که کودک آن را در تعامل با افراد دیگر در محیطهای مختلف میآموزد. اگرچه کودکان قبل از 1 سالگی معمولا ارتباط کلامی ندارند، اما به شیوههای دیگری تلاش برای برقرای ارتباط میکنند. نوزاد قبل از 4 ماهگی معمولا برای چند ثانیه تماس چشمی برقرار میکند، لبخند میزند، برای برآورده شدن نیازها گریه میکند، اشیاء را دستکاری و کاوش میکند و نسبت به محیط اطراف خود آگاهی ایجاد میکند.
کودک در 6 تا 12 ماهگی بین چهرههای غریبه و آشنا تفاوت قائل میشود، از حالات چهره و برخی رفتار بزرگسالان شروع به تقلید میکند، از دیدن چهره خود در آینه و بازیهای ساده لذت میبرد، معنی چند کلمه را یاد میگیرد، نسبت به افراد غریبه اضطراب نشان میدهد و ممکن است زمانی که مادر یا مراقب اتاق را ترک کند شروع به گریه کند.
اگر نوزاد تا 1 سالگی این ویژگیها را به دست نیاورد ممکن است نشانه وجود تاخیر یا اختلالی در کودک باشد. در زیر مهمترین ویژگیهایی که یک نوزاد سالم باید تا 1 سالگی به دست آورده باشد، شرح داده شده است.
- نوزاد قبل از یک سالگی خود به خود لبخند میزند.
- تماس چشمی برقرار میکند.
- به غریبه ها متفاوت از افراد آشنا پاسخ میدهد.
- به نام خود واکنش نشان میدهد.
- از حالات چهره یا اعمال ساده دیگران تقلید میکند.
رشد مهارتهای اجتماعی در 1 تا 2 سالگی
در 1 تا 2 سالگی کودک میتواند تا حدی ارتباط کلامی برقرار کند و برخی کلمات را به کار برد اما معمولا در جملهبندی مشکل دارند. کودکان قبل از یک سالگی شروع به بازی کردن میکنند، اما مشارکت در بازی معمولا در سن 1 تا 2 سالگی بیشتر مشهود است. در ادامه مهمترین مهارتهای اجتماعی که کودک باید قبل از 2 سالگی به دست آورده باشد، شرح داده شده است.
- برقراری تماس چشمی
- خود را در آینه یا تصویر میشناسد.
- با نام، به خود اشاره میکند.
- خودش بازی را شروع میکند و معمولا تنها با خودش بازی میکند.
- ممکن است در جمع بچههای دیگر بازی کند اما معمولا با آنها بازی نمیکند.
- به دنبال اشیاء پنهان میگردد.
- کلمات "سلام"، "خداحافظ" یا "لطفا" را میتواند بگوید.
- ممکن است زمانی که مرکز توجه نیست ناراحت شود.
- درگیر بازیهای وانمودی یا نمادین ساده میشود، کارهایی را که بزرگسالان یا سایر کودکان انجام میدهند را تقلید میکند.
- نمیفهمد دیگران چه فکر می کنند یا چه احساسی دارند.
رشد مهارتهای اجتماعی کودک در 2 تا 3 سالگی
کودکان در این سن در بازی با کودکان دیگر تعاملات بیشتری برقرار میکنند و به شرکت در فعالیتهای ساده گروهی علاقه نشان میدهند. در این سن کودک از لحاظ ارتباط کلامی سوالات ساده "چه کسی"، "چه چیزی" و "کجا" را درک میکند و تا حدود 300 کلمه را میتواند استفاده کند. در ادامه به بررسی رشد مهارتهای اجتماعی کودک در 2 تا 3 سالگی میپردازیم.
- در صورت قطع فعالیت ممکن است عصبانی شود. ممکن است خشم را از طریق رفتار پرخاشگرانه نشان دهد. مثلا بر سر یک اسباب بازی ضربه بزند، یا دعوا کند.
- کودکان دیگر را تماشا میکند و گاهی به بازی آنها میپیوندد.
- از داراییهای خود دفاع میکند.
- به طور نمادین از اشیاء در بازی استفاده میکند. به عنوان مثال از یک تکه چوب به عنوان شمشیر استفاده میکند.
- در بازی با عروسکها طوری رفتار میکند که انگار زنده هستند.
- هویت جنسیتی را میشناسد.
- شروع به نشان دادن استقلال میکند.
- کودکان در این سن خواستهها و احساساتشان را به صورت کلامی (مثلاً "من آبمیوه میخواهم") بیان میکنند.
رشد مهارتهای اجتماعی کودک در 3 تا 4 سالگی
کودکان در این سن کاملا میتوانند از کلمات برای برقراری ارتباط یا نیازها استفاده کنند. کودک در 3 تا 4 سالگی شروع به بیان طیف وسیعتری از احساسات میکند. به عنوان مثال پس از انجام کار اشتباه احساس شرم میکند. در ادامه مهمترین تعاملات اجتماعی که یک کودک 3 تا 4 ساله باید انجام دهد شرح داده شده است.
- با بچههای دیگر بازی میکند و اسباب بازیهایش را با بچههای دیگر به اشتراک میگذارد.
- کودک خودش به صورت نمادین در بازی نقشهای گوناگون مانند پدر، مادر، معلم، پزشک و... را ایفا میکند.
- مفهوم نوبت و به نوبت بازی کردن را متوجه میشود.
- راحتتر از والدین یا مراقب جدا میشود.
- ممکن است تخیلات را اشتباه گرفته و باور کند.
- گاهی اوقات میتواند درگیریهای کوچکی را با کودکان دیگر حل کند.
- علاوه بر درگیر شدن در مضامین بازی که منعکس کننده رویدادهای تجربه شده زندگی هستند مانند ملاقات با پزشک، درگیر شدن در مضامین بازی که فراتر از تجربه شخصی هستند نیز گسترش مییابد. مثلا نقش سوپرمن را بازی میکند که افراد را نجات میدهد.
رشد مهارتهای اجتماعی کودک در 4 تا 5 سالگی
مهارتهای بازی کردن کودکان در 4 تا 5 سالگی پیشرفت کرده و بازیهای آنها به زندگی واقعی نزدیکتر میشود. کودکان در این سن میتوانند در بازیهای قائدهدار و با قوانین ساده نیز شرکت کنند. مهارتهای اجتماعی که کودک باید در 4 تا 5 سالگی به دست آورد عبارتاند از:
- بازی می کند و با کودکان دیگر ارتباط برقرار میکند.
- بازی دراماتیک و نمادین با توجه به جزئیات، زمان و مکان، به واقعیت نزدیکتر است.
- به بررسی تفاوت های جنسی علاقه نشان میدهد.
- به بازیهای تخیلی برای مثال پوشیدن لباس شخصیتهای معروف علاقه دارد.
- میتواند بدون حضور والدین یا مراقب نیز با دیگران ارتباط برقرار کند.
رشد مهارتهای اجتماعی کودک در 5 تا 7 سالگی
اغلب در 5 تا 7 سالگی، کودکان مهارتهای گفتاری و زبانی خوبی دارند. آنها در استفاده از زبان به روشهای مختلف پیشرفت میکنند و میتوانند بحث کنند و نظر دهند. در زیر ویژگیهایی که نشاندهنده رشد مهارتهای حرکتی کودک در 5 تا 7 سالگی است شرح داده شده است.
- دوست خود را انتخاب میکند.
- بازیهای رقابتی انجام میدهد.
- بازیهای رومیزی و فکری ساده انجام میدهد.
- در حین بازی قانونهای ساده وضع میکند.
- احساسات دیگران را درک میکند و نسبت به آنها حساس است.
- ممکن است ترجیح دهد با همسالان همجنس خود بازی کند.
- تفاوت بین واقعیت و خیال را درک میکند.
- معمولاً با شکست کنار نمیآید.
- از هویت جنسیتی خود آگاه است.
رشد مهارتهای اجتماعی کودک در 7 تا 8 سالگی
کودکان در این سن به طور کامل میتوانند ارتباط کلامی برقرار کنند. در مدرسه کودکان تمایل دارند در فعالیتهای گروهی شرکت کنند و دوست جدید پیدا کنند. تمایل به نداشتن ارتباط علیرغم مهارتهای ارتباطی کلامی و غیر کلامی مناسب در این سن میتواند به علت ویژگیهای شخصیتی خاص کودک، اضطراب، تروما و... باشد. در ادامه برخی نشانههای رشد مهارتهای اجتماعی کودک در 7 تا 8 سالگی شرح داده شده است.
- میل به رفتار مناسب دارد، اما ممکن است به دستورالعملها کاملا توجه نداشته باشد.
- دوستان خود را انتخاب میکند و معمولا دوستیها به سرعت تغییر میکند.
- کمتر بر روی خود تمرکز میکند و توجه بیشتری به دیگران نشان میدهد.
- خودپنداره مثبت و واقع بینانه را توسعه میدهد.
- شروع به درس گرفتن از اشتباهات میکند.
- از خود، اتاق و وسایلش مراقبت میکند.
چرا مهارتهای اجتماعی کودک من ضعیف است؟
رشد مهارتهای اجتماعی در کودکان به علل مختلفی ممکن است متفاوت باشد. برای مثال کودکانی که اضطراب جدایی دارند ممکن است در سنین بالا نیز نتوانند از والدین یا مراقب خود دور بمانند. البته باید به این نکته توجه داشت که تمامی این مراحل به هیچ وجه برای همه کودکان صدق نمیکند. به طور معمول کودکانی که نارس به دنیا میآیند، آسیبهای دوران کودکی را تجربه میکنند یا در طیف اوتیسم قرار میگیرند، مشکلات خفیف تا شدید را در رشد مهارتهای اجتماعی ممکن است تجربه کنند.
در میان این اختلالات، اختلال طیف اوتیسم معمولا بیشترین عوارض را در رشد مهارتهای اجتماعی نشان میدهد که در ادامه تعدادی از علائم مربوط به عدم رشد مهارتهای اجتماعی در کودکان اوتیسم شرح داد شده است.
- نداشتن ارتباط چشمی
- بازی نکردن یا همیشه تنهایی بازی کردن در دوران کودکی
- بیان نکردن حالات چهره
- درک نکردن حالات چهره دیگران
- درک نکردن بازیهای نمادین و نداشتن تمایل به ایفای نقشهای گوناگون مانند مادر، معلم و...
- پاسخ ندادن به اسم خود و...
توجه به این نکته ضروری است که این سنین در بیشتر کودکان رایج است. همه کودکان منحصر به فرد هستند؛ ممکن است حتی همه کودکان سالم هم کاملا این مراحل را مشابه طی نکنند. مشکل در مهارتهای ارتباطی و اجتماعی میتواند با روشهای مختلفی بطرف شده یا بهتر شود. همچنین روشهای درمانی مانند کاردرمانی میتواند تا حد زیادی به رشد مهارتهای اجتماعی در اختلالاتی مانند طیف اوتیسم کمک کننده باشد.