اختلال یکپارچگی حسی چیست؟ | درمان اختلال یکپارچگی حسی در کودکان

ما تجربیات حسی خود را به حدی بدیهی می‌دانیم که تمایل داریم از اینکه هرکسی دنیا را متفاوت پردازش و تجربه می‌کند غافل شویم، در حالی که هیچ دو نفری دقیقا به یک شکل، احساسات را پردازش و تجربه نمی‌کنند. اختلال یکپارچگی حسی بیشتر در کودکان تشخیص داده می‌شود، اما افرادی که بدون درمان به بزرگسالی می‌رسند نیز ممکن است علائم قابل توجهی را تجربه کنند. کودکان مبتلا به اختلال طیف اوتیسم، اختلال کم توجهی بیش فعالی (ADHD)، آسیب مغزی، نوزادان نارس، اختلالات یادگیری و سایر ناتوانی‌های رشدی اغلب دارای اختلال پردازش حسی هستند.

منظور از یکپارچگی حسی (Sensory Integration) چیست؟

سیستم حسی شامل تمامی اطلاعاتی است که از طریق حواس گوناگون بینایی، بویایی، شنوایی، لامسه، وستیبولار و... به مغز ارسال می‌شود. یکپارچگی حسی (Sensory Integration)، که به عنوان پردازش حسی نیز شناخته می‌شود، فرآیندی است که توسط آن مغز اطلاعاتی را که حواس ما ارائه می‌دهد، تشخیص داده، آن را سازماندهی کرده و به آن پاسخ مناسبی می‌دهد.

برای اینکه یکپارچگی حسی و پردازش حسی به خوبی رخ دهد باید اطلاعات تمام سیستم‌های حسی، به درستی و موثر با هم کار کنند.

به طور کلی 7 حس وجود دارند که اطلاعات سیستم حسی را تشکیل می‌دهند. علاوه بر حواس پنجگانه بینایی، شنوایی، چشایی، بویایی و لامسه، حس عمقی و حس وستیبولار نیز اطلاعات حسی مهمی را فراهم می‌کنند. حس عمقی همان حس وضعیت است که اطلاعاتی جهت وضعیت قرارگیری قسمت‌های بدن شما نسبت به یکدیگر را فراهم می‌کند. شما با کمک این حس است که حتی با چشمان بسته نیز می‌دانید که مثلا دستتان کجا قرار دارد و چگونه حرکت می‌کند. حس وستیبولار، دهلیزی یا تعادل، توانایی تفسیر اطلاعات مربوط به حرکت و تعادل است. با کمک این حس می‌توانید تعادل خود را در وضعیت‌های گوناگون حفظ کنید.

اختلال یکپارچگی حسی (SPD) چیست؟

اختلال یکپارچگی حسی یا پردازش حسی (SPD)، زمانی وجود دارد که اطلاعات حسی به درستی تشخیص داده نمی‌شوند یا به خوبی سازماندهی نشده و پاسخ مناسبی به آن‌ها داده نمی‌شود. کودکان مبتلا به اختلال یکپارچگی حسی یا پردازش حسی در پردازش اطلاعات مشکل دارند. این کودکان ممکن است به تحریکات پاسخ‌های نامناسب یا اغراق شده نشان دهند. به عنوان مثال ممکن است با شنیدن صدای سشوار بسیار آشفته شود یا وقتی فشار زیادی به بدنش وارد شود برایش لذت بخش باشد حتی اگر موجب آسیب یا کبودی شود.

اینگونه واکنش‌های نامناسب معمولا زمانی رخ می‌دهد که اختلالی در پردازش حسی به وجود می‌آید و اطلاعات حسی به درستی دریافت، تفسیر و پردازش نمی‌شوند. در بیشتر موارد، این افراد نسبت به یک یا چند حواس، خیلی زیاد یا خیلی کم به تحریک واکنش نشان می‌دهند. اختلال یکپارچگی حسی یا پردازش حسی از بسیاری جهات رشد انسان را مختل می‌کند.

انواع اختلال یکپارچگی حسی

اختلال پردازش حسی در همه افراد یکسان نیست و حس‌هایی که دچار اختلال شده‌اند و پاسخی که به این اختلال داده می‌شود در افراد گوناگون متفاوت است. به بیان دیگر، اینکه تفسیر و پردازش اطلاعات حسی چطور مختل شود و چه نوع پاسخی به تحریکات حسی داده شود در افراد مختلف متفاوت است. به طور کلی انواع اختلال یکپارچگی حسی به 4 گروه تقسیم می‌شوند که در ادامه به بررسی آن‌ها می‌پردازیم.

• ثبت حسی ضعیف (Low registration)

کودکی که در این گروه‌بندی اختلالات حسی قرار دارد، تمام اطلاعات حسی را به خوبی دریافت یا پردازش نمی‌کند. این کودکان به اصطلاح حساسیت پایین یا کم حسی دارند. به عنوان مثال کودکی که ثبت حس تعادلش ضعیف است ممکن است از ارتفاع مانند سایر کودکان نترسد یا کودکی که حس عمقی حساسیت پایینی دارد، تحت فشار قرار گرفتن اعضای بدنش حتی تا حدی که کبود شود برایش لذت بخش است.

این گروه با اینکه ثبت حسی ضعیفی دارند اما علاقه‌ای برای به دست آوردن ورودی حسی بیشتر برای رفع نیازهای خود، ندارند و تلاشی نمی‌کنند که این مشکل را جبران کنند. برای مثال با اینکه از ارتفاع نمی‌ترسد اما تمایلی به قرارگیری در ارتفاع، تاب بازی، پریدن و... نیز نشان نمی‌دهد.

• جستجوی حسی (Sensation seeking)

کودکی که در این گروه طبقه بندی می‌شود مانند کودکانی که ثبت حسی ضعیف دارند، تمام اطلاعات حسی دریافتی را شناسایی یا پردازش نمی‌کند و حساسیت پایینی دارند. با این حال برخلاف گروه ثبت حسی ضعیف، این کودکان فعالانه تلاش می‌کنند تا این اطلاعات حسی را برای رفع نیازهای خود به دست آورند. جستجوی حسی می‌تواند باعث علائمی مانند میل شدید به احساسات مختلف مانند افزایش اطلاعات حسی لامسه، تعادلی، بینایی، شنوایی و... (با ترجیح شدید برای برخی احساسات)، شود. به عنوان مثال این کودکان ممکن است اغلب دیگران را لمس کنند، بیش فعال باشند، یا فعالیت های ناامن مانند پریدن از ارتفاع را انجام دهند.

• حساسیت زیاد (Sensory sensitive)

اگر فردی حساسیت بیش از حد را تجربه کند، تحت تأثیر اطلاعات حسی معمولی به علت پردازش نامناسب احساس ناخوشایندی را تجربه کند. به عنوان مثال ممکن است با لمس شدن، صداهای معمولی،  محیط‌های پر نور، آشفته و ناراحت شود. این گروه به اصطلاح بیش‌حسی داشته و نسبت به تحریکات حسی حساسیت زیاد و غیر طبیعی نشان می‌دهند. کودکانی که در این گروه قرار دارد، نسبت به تحریکات آشفته می‌شوند اما فعالانه سعی نمی‌کنند از تحریک بیش از حد، اجتناب کنند یا پاسخ‌های اغراق شده مانند جیغ زدن، گریه کردن، پرخاشگری و... نشان دهند.

• اجتناب از احساسات (Sensation avoiding)

 اجتناب حسی یکی دیگر از انواع اختلال یکپارچگی حسی محسوب می‌شود. کودکی که از احساسات اجتناب می‌کند، حساسیت زیادی به برخی تحریکات حسی دارد و بیش حس است اما برخلاف گروه قبلی فعالانه از تحریک اجتناب می‌کند. این کودکان ممکن است از محیط‌های پر سر و صدا و شلوغ فرار کنند، در محیط‌های پرنور چشم‌های خود را بپوشانند، در صورت تحریک بیش از حد صدا گوش‌های خود را بگیرند، یا برای جلوگیری از دست زدن به برخی مواد دستکش بپوشند.

علائم وجود اختلال یکپارچگی حسی چیست؟

اختلال پردازش حسی می تواند افراد را تنها در یک حس تحت تاثیر قرار دهد برای مثال، فقط لمس یا فقط بینایی، یا چند حس را همزمان تحت تاثیر قرار دهد. هنگامی که فردی مشکلات پردازش حسی دارد، بسته به نوع اختلال یکپارچگی حسی و چالش‌های حسی که تجربه می‌کند، علائم او و شدت این علائم می‌تواند متفاوت باشد.

یک فرد مبتلا به اختلال پردازش حسی ممکن است بیش از حد به یک حس پاسخ دهد یا ممکن است کمتر پاسخ دهد یا هیچ واکنشی نشان ندهد. در ادامه به طور کلی علائمی که ممکن است کودک دارای اختلال پردازش حسی تجربه کند شرح داده شده است. لازم به ذکر است که این کودکان بسته به نوع اختلالی که دارند فقط برخی از این علائم را ممکن است نشان دهند.

اختلال پردازش حس وستیبولار

کودکی که نسبت به اختلال حس وستیبولار حساسیت زیاد یا اجتناب حسی دارند ممکن است از برخی از حرکات، مانند تاب بازی، سر خوردن، یا پایین رفتن از سطح شیب دار احساس ناراحتی کند یا مثلا نتواند گردو شکستم بازی کند یا روی ارتفاع تعادل خود را حفظ کند. کودک ممکن است در یادگیری بالا رفتن، پایین رفتن از پله‌ها یا سوار شدن بر پله برقی، سوار شدن وسایل بازی شهربازی و... مشکل داشته باشد و ممکن است دست و پا چلفتی به نظر برسد. در مقابل کودکانی که ثبت حسی ضعیف یا جستجوی حسی وستیبولار دارند معمولا علاقه زیادی به قرارگیری در ارتفاع، تاب بازی، پریدن و... دارند.

اختلال پردازش حس لامسه

کودکانی که اختلال پردازش حس لامسه دارند بسته به نوع اختلال ممکن است علاقه زیادی به لمس شدن داشته باشند یا به شدت به لمس شدن حساس باشند و از آن اجتناب کنند. برای مثال این کودکان ممکن است فقط لباس‌ها با پارچه های خاصی را بپوشند یا برای اینکه مستقیما چیزی را لمس نکند از دستکش استفاده کنند.

اختلال پردازش حس بویایی و چشایی

معمولا این کودکان ممکن است به طعم‌ها و بوها تمایل زیادی داشته باشند یا در مقابل حساسیت زیادی نشان دهند. کودکانی که حساسیت بیش از حد یا اجتناب حسی دارند ممکن است بخاطر بوهای معمولی استفراغ کنند یا از خوردن برخی غذاها به دلیل طعم یا بوی خاصی که دارند خودداری کنند.

اختلال پردازش حس شنیداری

کودکانی که اختلال پردازش حس شنیداری دارند، ممکن است نسبت به صدا حساس باشند یا در مقابل از مکان‌های پر سر و صدا لذت ببرند. اینکه کودک کدام نوع پاسخ را نشان می‌دهد به نوع اختلال یکپارچگی حسی بستگی دارد. کودکانی که به صدا حساسند با صداهایی مانند سشوار، بوق ماشین، جارو برقی، مکان‌های شلوغ و...بسیار آشفته شده و تمایلی به حضور در آن مکان را ندارند. در مقابل کودکانی که کم حسی دارند از صداهای بلند و مکان‌های شلوغ لذت می‌برند.

اختلال پردازش حس بینایی

به طور معمول کودکانی که اختلال پردازش حس بینایی دارند نسبت به نور واکنش نشان می‌دهند. کودکانی که حساسیت بالایی دارند نسبت به محیط‌های پرنور، تلویزیون، تصویرهای شلوغ و... پاسخ‌های اغراق آمیز نشان می‌دهند و به مکان‌های کم نور و تاریک علاقه بیشتری دارند.

اختلال پردازش حس عمقی

کودکانی که پردازش حسی حس عمقی آنها مختل است، وضعیت بدنی و مهارت‌های حرکتی آن‌ها می‌تواند تحت تأثیر قرار گیرد. این کودکان ممکن است علاقه داشته باشند تا به هر نحوی فشار بیشتری بر بدنشان وارد شود. برای مثال لباس‌های ضخیم می‌پوشند، روی زمین می‌غلتند، بغل کردن را دوست دارند، از ارتفاع می‌پرند و...

چالش‌های حرکتی مبتنی بر حس

اختلال در پردازش حسی می‌تواند منجر به به وجود آمدن مشکلاتی در حرکت نیز شود. اختلالات حرکتی مبتنی بر حس معمولاً باعث ایجاد علائمی مانند اشکال در حرکات بدن، کاهش کنترل حرکت، هماهنگی ضعیف حرکات و... می‌شود. همچنین اختلال یکپارچگی حسی ممکن است باعث ایجاد مشکل در برنامه ریزی و اجرای حرکتی (دیسپراکسی) شود که منجر به افزایش مشکل در یادگیری یا انجام کارهای جدید و کاهش مهارت‌های حرکتی می‌شود.

تفاوت اختلال یکپارچگی حسی و اوتیسم

اختلال یکپارچگی حسی (SPD) و اوتیسم دو وضعیت متفاوت هستند که ممکن است نشانه‌های مشابهی داشته باشند. با این حال، برخی تفاوت‌های مهم بین این دو وجود دارد که باید به آن‌ها توجه کرد.

اختلال یکپارچگی حسی به معنای این است که فرد در پردازش اطلاعات حسی از محیط دچار مشکل می‌شود. این می‌تواند شامل حساسیت زیاد یا کم به صداها، نورها یا لمس باشد. به طور مثال، یک فرد ممکن است صدای بلند را بسیار آزار دهنده احساس کند یا از لمس‌های خفیف هم ناراحت شود. این نوع اختلال می‌تواند بر روی رفتار و احساسات فرد تأثیر بگذارد و باعث شود که او در محیط‌های شلوغ یا پرسر و صدا احساس ناراحتی کند.

از سوی دیگر، اوتیسم یک طیف وسیع از اختلالات رشد عصبی است که تاثیرات متفاوتی بر روی ارتباطات اجتماعی، رفتارها و الگوهای تفکر فرد دارد. افراد مبتلا به اوتیسم ممکن است در برقراری ارتباط با دیگران، درک احساسات یا تعاملات اجتماعی دچار چالش باشند. همچنین، آن‌ها ممکن است به رفتارهای تکراری یا علایق خاصی گرایش داشته باشند.

در نهایت، در حالی که SPD و اوتیسم می‌توانند نشانه‌های مشابهی را نشان دهند، شناخت تفاوت‌های آن‌ها می‌تواند به تشخیص و درمان بهتر کمک کند. این مهم است که هر دو وضعیت به درستی شناسایی و مدیریت شوند تا افراد بتوانند در زندگی روزمره خود بهتر عمل کنند و کیفیت زندگی بهتری داشته باشند.

درمان اختلال یکپارچگی حسی در کودکان

اختلال یکپارچگی حسی یا SPD یک وضعیت خاص است که در آن مغز کودک به خوبی نمی‌تواند اطلاعات حسی را دریافت و تفسیر کند. این اطلاعات شامل حس‌های مختلفی مثل لامسه، بینایی، شنوایی، چشایی، بویایی و حتی حس تعادل و موقعیت بدن هستند. کودکانی که به این اختلال دچارند، ممکن است به برخی از محرک‌های حسی واکنش‌های شدیدتری نشان دهند یا برعکس، نسبت به آن‌ها بی‌توجهی کنند. 

برای مثال، برخی از این کودکان ممکن است به شدت علاقه‌مند به تجربه‌های حسی جدید باشند و به دنبال تحریکات بیشتر بروند، در حالی که دیگران از این نوع تجربه‌ها دوری می‌کنند و ترجیح می‌دهند در محیطی آرام و کم‌تحرک باشند.

 این موضوع می‌تواند برای والدین و مربیان چالش‌برانگیز باشد، زیرا هر کودک به شیوه خاص خود با حواسش ارتباط برقرار می‌کند و نیازهای متفاوتی دارد. شناخت و درک این رفتارها می‌تواند به ایجاد محیطی حمایتی و مناسب برای این کودکان کمک کند.

درمان یکپارچگی حسی با کاردرمانی

درمان یکپارچگی حسی، معمولا توسط یک کاردرمانگر انجام می‌شود. رویکرد یکپارچگی حسی آیرز (ASI) یک رویکرد درمانی است که در کاردرمانی برای بهبود علائم اختلال عملکرد یکپارچگی حسی استفاده می‌شود.کاردرمانگران با استراتژ‌ی‌های گوناگون مانند تعدیل حواس از طریق افزایش یا کاهش ورودی حسی، ایجاد رفتارها و پاسخ‌های انطباقی جدید، جلوگیری از پاسخ‌های اغراق شده و... به درمان یکپارچگی حسی و تعدیل پردازش حسی می‌پردازند. کاردرمانگران اغلب در قالب بازی و فعالیت مانند طناب کشی، تاب بازی و... درمان یکپارچگی حسی را انجام می‌دهند.

کاردرمانگر بر فعالیت‌هایی تمرکز دارد که کودک را با ورودی حسی به چالش می‌کشد. سپس درمانگر به کودک کمک می‌کند تا به این محرک حسی پاسخ مناسب دهد. برای اکثر مردم، فرآیند ثبت، تفسیر و ادغام حواس گوناگون (صدا، لامسه، بینایی، فشار، چشایی، بویایی و… ) آنقدر پیش پا افتاده است که مورد توجه قرار نمی‌گیرد. با این حال طبق مطالعه‌ای حداقل 1 کودک از هر 20 کودک در فرایند ثبت، پردازش و سازماندهی اطلاعات حسی (یکپارچگی حسی) مشکل دارد. کاملا واضح است که با توجه به عوارض این اختلال، تشخیص و درمان اختلال یکپارچگی حسی تا چه میزان حائز اهمیت است.